NRC 25 mei 2016

de auteur is Robert Kagan. Politiek wetenschapper aan de universiteit van Georgetown

 

De poging van de Republikeinse partij om Donald Trump te behandelen als een normale politieke kandidaat zou lachwekkend zijn als ze niet zo gevaarlijk was voor de republiek. Al zou hij de ‘conservatieve’ beginselen van de partij alleen maar met de mond belijden, dan zou het al goed zijn. Maar het hele verschijnsel Trump heeft natuurlijk niets met beleid of ideologie te maken. Het heeft ook niets te maken met de Republikeinse partij, behalve dan in haar historische rol als kweekkamer van deze bijzondere bedreiging voor onze democratie.

 

Trump heeft de partij die hem heeft voortgebracht overstegen. Zijn groeiende leger aanhangers geeft niets meer om de partij. Omdat deze Trump niet onmiddellijk en voluit heeft omarmd en omdat een slinkend aantal van haar politieke en intellectuele leiders zich nog steeds tegen hem verzet, wordt de partij door haar volgelingen met argwaan en zelfs vijandigheid bekeken. Hun trouw geldt hem en hem alleen.

 

En de bron van deze trouw? We moeten zogenaamd geloven dat de steun voor Trump voortkomt uit economische stagnatie of ontwrichting. Deels is dat misschien ook wel zo. Maar Trump biedt zijn aanhang geen economische remedies – zijn voorstellen veranderen per dag. Hij biedt veeleer een houding, een aura van botte kracht en machismo, een stoer dedain voor de subtiliteiten van de democratische cultuur die volgens hem en ook naar de mening van zijn aanhang tot nationale zwakte en onkunde hebben geleid.

 

Belachelijk maken van ‘anderen’

Zijn onsamenhangende en tegenstrijdige uitspraken hebben één ding gemeen: ze provoceren en bespelen gevoelens van wrok en minachting, vermengd met vleugjes angst, haat en woede. Zijn publieke betoog bestaat uit het aanvallen of belachelijk maken van ‘anderen’ – moslims, Hispanics, vrouwen, Chinezen, Mexicanen, Europeanen, Arabieren, immigranten, vluchtelingen – die hij neerzet als bedreiging of als voorwerp van spot.

 

Zijn programma bestaat voornamelijk uit beloften om hard op te treden tegen buitenlanders en mensen met een kleurtje. Die zal hij het land uitzetten, buiten de deur houden, een toontje lager laten zingen, het een en ander betaald zetten of hun waffel laten houden.

 

Stomverbaasde Republikeinen

Republikeinse politici zijn stomverbaasd over die tot dusver onbekende groep kiezers die hij heeft ‘aangeboord’. Maar hij heeft iets aangeboord waarvoor de grondleggers bij de stichting van de democratische republiek het meest bevreesd waren: de ontketende hartstochten van het volk in een ‘democratie van de straat’. De conservatieven waarschuwen al tientallen jaren voor een overheid die de vrijheid verstikt. Maar het is die andere bedreiging van de vrijheid waar Alexis de Tocqueville en de oude filosofen voor waarschuwden: dat het volk in een democratie, opgewonden, boos en onbeheerst, zelf weleens korte metten zou kunnen maken met de instellingen die zijn geschapen om zijn vrijheid te bewaren.

 

Naarmate de Amerikaanse politicus Alexander Hamilton (1755-1804) zag hoe de Franse Revolutie zich ontvouwde, vreesde hij dat ook in Amerika de ontketening van volkse hartstochten niet tot meer democratie zou leiden, maar tot de komst van een tiran die op de schouders van het volk de macht greep – Napoleon.

 

Algemeen fascisme

Dit verschijnsel heeft zich de afgelopen eeuw ook in andere democratische en quasidemocratische landen voorgedaan en wordt over het algemeen fascisme genoemd. Ook de fascistische bewegingen hadden geen samenhangende ideologie, geen duidelijke reeks recepten voor de kwalen van de samenleving. Het ‘nationaal-socialisme’ was een bosje tegenstrijdigheden dat vooral bijeen werd gehouden door alles – en allen – waartegen het zich afzette; het fascisme in Italië was anti-liberaal, anti-democratisch, anti-marxistisch, anti-kapitalistisch en anti-klerikaal. Geslaagd fascisme draaide niet om beleid en politiek, maar om de sterke man, de leider (il Duce, der Führer), aan wie het lot der natie kon worden toevertrouwd. Wat het probleem ook was, hij kon het oplossen. Wat de dreiging ook was, in binnen- of buitenland, hij kon deze overwinnen en hoefde niet uit te leggen hoe. Nu is er het Poetinisme, dat ook niets met overtuiging of beleid te maken heeft, maar draait om de stoere man die eigenhandig zijn volk verdedigt tegen binnen- en buitenlandse bedreigingen.

 

Om te begrijpen hoe zulke bewegingen een democratie overnemen, hoeven we alleen maar naar de huidige Republikeinse partij te kijken. Die bewegingen spelen in op alle angsten, ijdelheden, ambities en onzekerheden die onderdeel zijn van de menselijke psyche. In democratieën is het enige dat telt, tenminste voor politici, wat de kiezers zeggen te willen.

 

Een politieke massabeweging is een angstaanjagend wapen

Een politieke massabeweging is daarom een machtig en, voor wie zich ertegen wil verzetten, angstaanjagend wapen. Als ze wordt beheerst en geleid door één enkele leider, kan ze haar pijlen op iedereen richten die de leider kiest. Als iemand kritiek uit of zich tegen de leider verzet, maakt het niet uit hoe geliefd of bewonderd zo iemand is geweest. Het kan een beroemde oorlogsheld zijn, maar als de leider zijn heldenmoed bespot en belachelijk maakt, giert zijn aanhang het uit. Het kan de hoogste verkozen hoeder van de dierbaarste partijbeginselen zijn. Maar als hij aarzelt om de leider te steunen, wacht hem de politieke dood.

 

In zo’n omgeving staat elke politieke figuur voor een grimmige keuze: loop in de pas met de leider en zijn massale aanhang of word onder de voet gelopen. Het menselijk ras valt onder die omstandigheden uiteen in voorspelbare categorieën – en democratische politici zijn nog het meest voorspelbaar. Er zijn mensen die uit ambitie meeheulen. Ze prijzen de onsamenhangende toespraken van de leider als het toppunt van wijsheid, in de hoop dat hij hen in de nieuwe orde zal belonen met een baan. Er zijn ook mensen die alleen maar hopen te overleven. Hun geweten staat niet toe dat ze zich zo schaamteloos inlikken, dus mompelen ze hun steunbetuigingen zoals de slachtoffers in Stalins showprocessen, misschien zonder te beseffen dat de leider en zijn aanhang hen uiteindelijk toch wel pakken.

 

Een groot aantal houdt zichzelf gewoon voor de gek en weigert toe te geven dat er iets anders dan de gebruikelijke politiek aan de orde is. Laat de storm maar overwaaien, houden zij vol, dan kunnen we daarna wel weer de brokken lijmen, de boel opbouwen en gewoon gaan doen. Intussen mogen we de massale aanhang van de leider niet van ons vervreemden. Het zijn tenslotte kiezers en die moeten weer in het gareel worden gebracht. Wat Trump zelf betreft: laten we hem vormen, hem adviseren, hem de goede kant op leiden en tussen de bedrijven door onze politieke huid redden.

 

Stel je de macht voor waar Trump over beschikt

Wat deze mensen niet inzien – of niet willen inzien – is dat Trump (…) nu hij eenmaal aan de macht is hun en hun partij niets verschuldigd zal zijn. Hij zal de macht hebben gegrepen ondanks de partij, het Witte Huis in zijn gekatapulteerd door een massale aanhang die alleen hem toegewijd is. Inmiddels zal die aanhang ingrijpend zijn toegenomen. Nu hij de verkiezingen gewonnen heeft, kunnen zijn legioenen mogelijk een meerderheid van het volk beslaan.

 

Stel je de macht voor waarover hij beschikt. Niet alleen zou hij dan de leider van een massale aanhang zijn, maar hij zou ook de onmetelijke macht van de Amerikaanse president tot zijn beschikking hebben: het ministerie van Justitie, de FBI, de inlichtingendiensten, het leger. Wie zou zich dan nog tegen hem durven verzetten? Zeker niet zijn partij. En ligt het voor de hand dat een man als Trump, met oneindig veel meer macht tot zijn beschikking, bescheidener, verstandiger, grootmoediger, minder wraakzuchtig zal worden dan hij nu is; dan hij zijn hele leven is geweest? Zou overmacht de-corrumperen?

 

Zo komt het fascisme naar Amerika, niet met laarzen en gestrekte armen, maar met een praatjesmaker op tv, een nepmiljardair, een schoolvoorbeeld van een egomaan die de wrok en onzekerheid van het volk ‘aanboort’, en met een hele politieke partij die – uit ambitie of blinde partijtrouw of gewoon uit angst – de rijen achter hem sluit.